Thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh: Cơ chế, triệu chứng và giải pháp

Bà con thân mến, trong suốt hành trình hành y của Lão, những cơn đau từ cổ vai, lưng lan xuống tay chân là tình trạng mà nhiều người tìm đến Lão xin tư vấn. Thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh – nghe tưởng như đơn giản – nhưng lại gây ảnh hưởng lớn tới sinh hoạt thường ngày, từ việc cúi xuống nhặt vật đến những giấc ngủ chập chờn vì đau. Ở góc nhìn của Nam y, bệnh không chỉ là biểu hiện tổn thương cơ học mà còn phản ánh sự rối loạn sâu bên trong khí huyết, tạng phủ. Vậy nên, để bà con hiểu rõ căn nguyên và có hướng xử trí đúng, Lão xin chia sẻ chi tiết theo từng phần, bắt đầu từ nguyên nhân và cơ chế hình thành bệnh.

1. Nguyên nhân dẫn tới thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh

1.1 Quá trình lão hóa tự nhiên tại cột sống

Thời gian là một quy luật không thể đảo ngược. Khi tuổi tác tăng, cấu trúc cột sống dần biến đổi. Đĩa đệm mất nước, bao xơ khô giòn, các sụn khớp mỏng đi. Gai xương xuất hiện như hệ quả của việc xương dưới sụn va chạm lâu ngày. Những biến đổi này không chỉ làm mất đi sự mềm dẻo, mà còn làm thu hẹp khoảng không giữa các đốt sống – nơi rễ thần kinh đi qua – gây ra tình trạng chèn ép.

Nam y cho rằng đây là biểu hiện của “chính khí suy yếu”, khi tạng phủ – đặc biệt là Can và Thận – không đủ khí huyết để nuôi dưỡng gân cốt, khiến xương khớp dần thoái hóa.

1.2 Thói quen sinh hoạt và cơ học

Không ít bà con vì đặc thù công việc mà phải cúi nhiều, bê vác nặng, hoặc ngồi lâu không thay đổi tư thế. Những hành động tưởng như nhỏ ấy lại góp phần làm tổn thương dần cột sống. Khi lực cơ học tác động lệch hoặc kéo dài, đĩa đệm bị đè nén, dây chằng căng kéo, các cơ cạnh sống bị co cứng – tất cả đều tạo điều kiện cho thoái hóa xảy ra sớm hơn bình thường.

Trong Nam y, tình trạng này còn được gọi là “lao thương thương cân cốt” – tức làm tổn hại gân xương do làm việc quá sức, khiến khí huyết bị cản trở mà sinh bệnh.

1.3 Dinh dưỡng thiếu dưỡng chất và các yếu tố nội thương

Chế độ ăn không đủ chất, nhất là Canxi, Magie, vitamin D… sẽ làm giảm mật độ xương, khiến cột sống dễ bị tổn thương. Nhưng trong y lý cổ truyền, sâu hơn nữa là do tỳ vị hư yếu, không sinh đủ khí huyết để nuôi Can – Thận. Khi Can chủ cân, Thận chủ cốt bị suy, thì xương khớp không còn sức để chống đỡ, càng dễ thoái hóa.

Lão thường khuyên bà con nên lưu tâm đến bữa ăn hằng ngày. Dù không cần cầu kỳ, nhưng nên có đủ rau xanh, cá nhỏ, đậu đỗ, và hạn chế thức ăn nhiều dầu mỡ. Bởi khi tiêu hóa không tốt, tỳ hư sẽ kéo theo khí huyết suy – căn nguyên của nhiều bệnh xương khớp.

2. Cơ chế chèn dây thần kinh và các dây bị ảnh hưởng

2.1 Vị trí rễ thần kinh bị chèn ép

Khi thoái hóa cột sống diễn ra, không gian xung quanh rễ thần kinh bị thu hẹp. Rễ thần kinh cổ dễ bị chèn khi thoái hóa vùng cổ; từ đó gây đau lan từ cổ xuống vai, cánh tay. Tương tự, vùng thắt lưng bị chèn sẽ gây đau lan xuống mông, đùi, chân – biểu hiện thường thấy của hội chứng thần kinh tọa.

Lão từng gặp bà con đến khám trong tình trạng đau lan như “điện giật”, nhất là khi cúi gập người hay ngồi lâu. Những biểu hiện ấy chính là hệ quả của việc rễ thần kinh bị kích thích, chèn ép kéo dài.

2.2 Sinh lý cổ truyền

Theo Nam y, cơn đau không chỉ xuất phát từ sự tổn thương cơ học mà còn từ “tà khí” như phong, hàn, thấp xâm nhập khi vệ khí suy yếu. Tà khí lưu lại lâu ngày tại kinh lạc, làm tắc khí huyết, tạo thành chứng “chẩn tý” – đau do tắc nghẽn kinh mạch, tổn thương dây thần kinh và cơ xương khớp.

Khi khí huyết đã ứ trệ, lại thêm phong hàn nhập lý, thì rễ thần kinh càng dễ bị tổn thương sâu. Vì vậy, Nam y không chỉ tập trung giải đau mà còn chú trọng vào việc phục hồi chính khí, đuổi tà, thông kinh lạc.

3. Triệu chứng và mức độ biểu hiện bệnh

3.1 Đau cổ vai, tê bì tay khi chèn thần kinh cổ

Thoái hóa vùng cột sống cổ gây chèn ép các rễ thần kinh cổ – vai – cánh tay, khiến người bệnh thường xuyên cảm thấy đau âm ỉ vùng gáy, lan sang vai, xuống cánh tay, đến cả các ngón tay. Cơn đau có thể tăng khi vận động, cúi đầu lâu, hoặc nằm sai tư thế. Nhiều trường hợp còn kèm theo tê bì, châm chích, mất cảm giác ở một vài ngón hoặc toàn bộ bàn tay.

Theo y học cổ truyền, khí huyết không lưu thông sẽ làm mất nuôi dưỡng các kinh dương ở tay, sinh ra tình trạng tê mỏi, yếu cơ. Nếu không điều hòa được khí huyết, các cơ dần suy yếu, co rút, ảnh hưởng đến khả năng cầm nắm, sinh hoạt thường ngày.

3.2 Đau lưng lan chân khi chèn thần kinh thắt lưng

Chèn ép tại vùng thắt lưng thường ảnh hưởng đến dây thần kinh tọa, gây đau từ thắt lưng xuống mông, mặt sau đùi, xuống bắp chân và gót chân. Cơn đau có thể kéo dài, nhức mỏi, buốt, đặc biệt khi đứng lâu, ngồi lâu hoặc mang vác vật nặng. Trường hợp nặng có thể khiến người bệnh đi lại khó khăn, một bên chân yếu hoặc có dấu hiệu teo cơ nếu không được chăm sóc kịp thời.

Nam y gọi hiện tượng này là “tọa cốt phong” – tức là phong tà xâm phạm đường kinh Túc thái dương Bàng quang và Túc thiếu dương Đởm, làm khí huyết không thông, gây đau từ thắt lưng lan theo đường đi của kinh lạc xuống chân.

3.3 Các biểu hiện đi kèm khác

Bên cạnh các triệu chứng chính, bà con có thể gặp một số dấu hiệu như hoa mắt, chóng mặt, buồn nôn, mất ngủ – nhất là khi bị thoái hóa vùng cổ. Nguyên nhân là do dây thần kinh bị chèn có liên quan đến vùng chi phối tuần hoàn não. Những biểu hiện này không nên coi nhẹ vì có thể ảnh hưởng đến trí nhớ, khả năng tập trung và sự tỉnh táo hàng ngày.

Trong y học cổ truyền, đây là biểu hiện của “não bất túc huyết” – huyết không đủ lên não, dẫn đến tinh thần mệt mỏi, tâm thần bất an. Lão thường nhắc nhở rằng, muốn điều trị tận gốc, ngoài giảm đau cần lưu tâm cả phần khí huyết, nhất là với người cao tuổi, thể trạng suy nhược.

4. Phân loại bệnh theo các thể Nam y

4.1 Thể hàn thấp phong trệ khí huyết

Đây là thể bệnh phổ biến, thường xuất hiện khi thời tiết lạnh, ẩm thấp hoặc khi bà con làm việc trong môi trường thiếu vận động, khí huyết lưu thông kém. Triệu chứng thường là đau tăng khi trời lạnh, mưa ẩm; cứng khớp vào buổi sáng; vận động khó khăn. Có người còn cảm thấy lạnh sâu vào xương, kèm tê mỏi lan tỏa.

Nam y gọi đây là “ngoại tà xâm nhập”, khi phong – hàn – thấp thừa lúc chính khí suy mà xâm phạm vào kinh lạc, gây khí huyết bế tắc. Điều trị thể này cần khu phong, tán hàn, trừ thấp và hoạt huyết để làm thông kinh lạc.

4.2 Thể can thận âm hư

Thường gặp ở người cao tuổi hoặc người bệnh mạn tính. Dấu hiệu gồm đau âm ỉ vùng thắt lưng, gối mỏi, ù tai, hoa mắt, da khô, đêm ngủ không yên, đổ mồ hôi trộm. Có trường hợp tay chân yếu, đi lại không vững.

Theo y lý cổ truyền, Thận tàng tinh, chủ cốt; Can tàng huyết, chủ cân. Khi âm huyết của Can Thận bị hư, cột sống không còn được nuôi dưỡng, dễ dẫn đến thoái hóa, rễ thần kinh bị ảnh hưởng. Pháp trị trong trường hợp này là tư âm bổ thận, dưỡng can huyết, kết hợp khai thông kinh lạc.

Lão vẫn hay nói với bà con: “Dưỡng xương không thể chỉ lo cái đau trước mắt, mà phải dưỡng từ gốc – tức là Can Thận – mới bền lâu.” Đó là cách mà y học cổ truyền nhìn nhận một cách tổng thể, điều chỉnh từ bên trong để tác động ra bên ngoài.

5. Phương pháp điều trị theo y học cổ truyền

5.1 Sử dụng thảo dược chườm và xoa bóp tại chỗ

Đối với những cơn đau cấp tính hoặc kéo dài do thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh, việc sử dụng các bài thuốc dân gian để chườm đắp tại chỗ là một phương pháp đơn giản nhưng có giá trị. Các vị thuốc như ngải cứu, lá lốt, gừng tươi, muối hột… được sao nóng rồi buộc trong túi vải, chườm trực tiếp lên vùng đau giúp giảm tê nhức, thúc đẩy khí huyết lưu thông, làm dịu dây thần kinh bị chèn ép.

Kết hợp xoa bóp nhẹ nhàng với dầu gừng hoặc tinh dầu khuynh diệp cũng giúp làm mềm cơ, giảm co cứng vùng cột sống bị tổn thương. Trong Nam y, phương pháp này gọi là “ngoại trị pháp” – chữa bệnh từ ngoài vào trong, hỗ trợ làm tan hàn thấp, thông kinh lạc.

5.2 Châm cứu / bấm huyệt kết hợp chữa khí huyết ứ trệ

Châm cứu được xem là một phương pháp có tác dụng rõ trong việc hỗ trợ giảm đau do thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh. Việc tác động vào các huyệt đạo có liên hệ tới vùng cột sống bị tổn thương không chỉ kích thích khả năng tự điều chỉnh của cơ thể mà còn giúp lưu thông khí huyết, giãn cơ, giảm co thắt các bó thần kinh.

Bấm huyệt nhẹ nhàng dọc theo đường đi của kinh Bàng Quang, Đốc mạch, hoặc các huyệt Thiên tông, Đại trữ, Thận du… giúp làm mềm vùng cơ cạnh cột sống, cải thiện khả năng vận động. Tuy nhiên, việc châm cứu hay bấm huyệt nên được thực hiện bởi thầy thuốc có kinh nghiệm, nắm rõ thể bệnh và cơ địa từng người để tránh sai lệch.

5.3 Bài thuốc Nam y theo từng thể bệnh

Tùy theo thể bệnh – hàn thấp hay âm hư – sẽ có hướng dùng bài thuốc phù hợp. Với thể hàn thấp, các vị thuốc như Độc hoạt, Phòng phong, Thiên niên kiện, Kê huyết đằng… thường được phối hợp để khu phong, tán hàn, trừ thấp, hoạt huyết. Với thể âm hư, cần dùng các vị như Thục địa, Kỷ tử, Hoài sơn, Đỗ trọng, Ngưu tất… để tư âm bổ thận, dưỡng cốt mạnh gân.

Nam y không chỉ dùng thuốc để trị cái đau hiện tại, mà còn chú trọng bồi bổ tạng phủ, nâng đỡ khí huyết, điều hòa âm dương để cơ thể tự phục hồi. Việc dùng thuốc cần theo phép biện chứng luận trị, có sự chỉ dẫn của thầy thuốc để phù hợp thể trạng từng người.

6. Hướng dẫn phòng bệnh và chăm sóc lâu dài

6.1 Điều chỉnh tư thế sinh hoạt

Thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh không chỉ do tuổi tác mà còn chịu ảnh hưởng lớn từ tư thế sinh hoạt hằng ngày. Bà con nên ngồi đúng tư thế, lưng thẳng, không cúi lâu. Khi mang vác vật nặng, nên dùng lực của chân thay vì dồn vào lưng. Nếu làm việc văn phòng, nên đứng lên đi lại nhẹ nhàng sau mỗi 30–60 phút.

Lão vẫn hay khuyên rằng, "giữ lưng thẳng là giữ cốt sống vững, giữ gốc cho thân". Đó là điều căn bản nhưng thường bị lãng quên trong cuộc sống hiện đại.

6.2 Thực dưỡng cân đối

Chế độ ăn ảnh hưởng sâu đến sức khỏe xương khớp. Bà con nên tăng cường rau xanh, các loại hạt, cá nhỏ, đậu đỗ, hạn chế rượu bia, thức ăn nhiều dầu mỡ. Những thực phẩm giúp bổ Can, ích Thận cũng cần được ưu tiên – như rau ngót, củ mài, thịt gà, trứng vịt lộn.

Theo y học cổ truyền, muốn dưỡng xương thì phải dưỡng Can Thận trước. Khi Can điều huyết, Thận chủ cốt được nuôi dưỡng đầy đủ thì khí huyết mới lưu thông, khớp xương mới vững vàng.

6.3 Luyện tập hỗ trợ

Vận động nhẹ nhàng là cách tốt để duy trì độ linh hoạt của cột sống. Các bài tập như kéo giãn nhẹ cột sống, yoga nhẹ nhàng, đi bộ, thái cực quyền đều giúp cải thiện tuần hoàn, giảm áp lực lên rễ thần kinh. Tuy nhiên, cần tránh vận động mạnh, xoay vặn đột ngột khiến tình trạng chèn ép thêm nghiêm trọng.

Bà con nên chọn thời điểm sáng sớm hoặc chiều mát, nơi thoáng đãng để luyện tập. Cũng như cây cối cần ánh sáng, khí huyết cũng cần vận động để thông suốt, không bị ứ trệ mà sinh bệnh.

Lão mong bà con hãy nhớ rằng, thân thể con người như một khu vườn – muốn cây trái sum suê thì phải chăm tưới từ gốc, vun trồng đều đặn mỗi ngày. Trong việc điều trị và phòng ngừa thoái hóa cột sống chèn dây thần kinh, sự kiên trì, hiểu đúng nguyên nhân và biết lắng nghe cơ thể chính là gốc rễ để gìn giữ sức khỏe lâu dài. Hãy quý trọng từng cử động, từng hơi thở – đó cũng là cách dưỡng sinh tốt nhất cho cột sống và thần kinh của mình.