Thoát vị đĩa đệm L4 L5 – Nguyên nhân, điều trị qua y học cổ truyền & thảo dược

Thoát vị đĩa đệm L4 L5 là tình trạng phổ biến trong nhóm bệnh lý xương khớp, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng vận động và chất lượng sống của người bệnh. Khi nhân nhầy đĩa đệm vùng thắt lưng bị lệch ra khỏi vị trí bình thường, chèn ép vào rễ thần kinh, sẽ gây đau nhức lan tỏa từ vùng lưng xuống chân, tê bì, thậm chí yếu cơ. Bài viết này, lão xin chia sẻ góc nhìn từ y học cổ truyền, với cái tâm của người làm nghề thuốc, mong giúp bà con hiểu rõ hơn về căn nguyên bệnh, cũng như cách phòng và hỗ trợ điều trị một cách nhẹ nhàng, an toàn theo tri thức dân tộc.

1. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh

1.1. Nguyên nhân thường gặp

Trong cuộc sống hiện đại, thoát vị đĩa đệm L4 L5 ngày càng trẻ hóa. Một phần bởi lối sống tĩnh tại, lao động sai tư thế, phần khác do quá trình lão hóa tự nhiên của cơ thể. Những nguyên nhân thường gặp gồm:

• Thoái hóa tự nhiên: Đĩa đệm theo tuổi tác dần mất nước, xẹp lún và dễ rách bao xơ, khiến nhân nhầy thoát ra ngoài.
• Vận động sai cách: Mang vác vật nặng đột ngột, cúi lưng sai tư thế khi làm việc, chơi thể thao quá sức.
• Thừa cân, béo phì: Làm tăng áp lực lên cột sống, nhất là vùng thắt lưng, khiến đĩa đệm dễ tổn thương.
• Chấn thương: Tai nạn lao động, tai nạn giao thông hay té ngã mạnh có thể gây tổn thương cấu trúc đĩa đệm.
• Yếu tố nghề nghiệp: Người làm việc lâu ở tư thế cúi, đứng hoặc ngồi lâu như thợ xây, tài xế, công nhân… có nguy cơ cao mắc bệnh.

Lão vẫn thường dặn bà con: “Cái lưng là trụ cột, gãy trụ là sập nhà. Giữ lưng khỏe cũng như giữ gốc cây vững, từ đó mà cành lá mới xum xuê được.”

1.2. Cơ chế cổ truyền

Trong y học cổ truyền, bệnh lý thoát vị đĩa đệm thuộc phạm vi các chứng “yêu thống”, “tọa cốt phong” hoặc “thống tý”. Bệnh phát sinh do chính khí suy yếu, phong – hàn – thấp – nhiệt xâm nhập vào kinh lạc, làm khí huyết bế tắc, gây đau nhức, tê buốt.

“Phong tà thắng là do phong di chuyển gây đau lan; hàn thắng thì đau nhức nhiều về đêm; thấp thắng thì nặng nề, tê mỏi, vận động khó. Tùy vào thể bệnh mà có phép trị khác nhau, không thể dùng một bài thuốc cho tất cả.”

Về mặt tạng phủ, bệnh liên quan đến Thận chủ cốt – sinh tủy, Can chủ cân, Tỳ chủ cơ nhục. Khi tạng Thận hư suy, gân xương yếu mềm, đĩa đệm mất đi sự nuôi dưỡng sẽ dễ tổn thương. Thêm vào đó, khi Can khí uất kết, khí cơ bị trở ngại thì huyết vận hành kém, khiến đau tăng lên.

Chữa theo y học cổ truyền không đơn thuần là giảm triệu chứng mà còn chú trọng phục hồi chính khí, điều hòa tạng phủ, khai thông kinh lạc, bồi bổ khí huyết để giữ bệnh không tái phát. Lão vẫn khuyên bà con: “Muốn khỏi cái đau lâu ngày, phải dưỡng cái gốc từ bên trong, chứ không thể trông vào việc làm dịu triệu chứng bên ngoài.”

2. Triệu chứng đặc trưng

Thoát vị đĩa đệm L4 L5 thường không xuất hiện đột ngột mà diễn tiến âm thầm. Bà con có thể thấy ban đầu chỉ là nhức mỏi vùng thắt lưng, tưởng như do làm việc quá sức. Nhưng nếu không được để ý và điều chỉnh, triệu chứng sẽ ngày một rõ rệt và ảnh hưởng nghiêm trọng đến vận động hàng ngày.

• Đau thắt lưng lan xuống chân: Đau thường khởi phát tại thắt lưng, sau lan dọc xuống mông, mặt sau đùi, xuống cẳng chân – đó là đường đi của dây thần kinh tọa bị chèn ép. Cơn đau có thể âm ỉ, đôi khi nhói như dao cắt khi đứng lâu, cúi, vặn mình.
• Tê bì, rối loạn cảm giác: Người bệnh cảm giác tê, rần rần như kiến bò, mất cảm giác ở một bên chân. Một số trường hợp thấy nóng ran, nặng chân, bước đi không đều.
• Yếu cơ, khó vận động: Nếu rễ thần kinh bị chèn ép lâu ngày, cơ ở bắp chân có thể teo nhỏ, đi lại khập khiễng, lên cầu thang khó khăn. Trường hợp nặng còn mất phản xạ gân gót, ảnh hưởng lớn đến sinh hoạt.
• Hạn chế tư thế: Đau tăng khi ho, hắt hơi, rướn người. Bà con thường phải nghiêng người sang một bên hoặc chống tay vào đùi để giảm đau khi đứng dậy, gọi là tư thế giảm đau tự nhiên.

Lão từng gặp nhiều bà con chịu đựng đau mỏi lưng nhiều tháng trời, cứ nghĩ “rồi nó tự khỏi”, đến khi không đi được mới tá hỏa tìm thầy thuốc. Cho nên, nhận biết sớm triệu chứng là điều rất quan trọng để điều chỉnh, phòng ngừa biến chứng lâu dài.

3. Chẩn đoán và đánh giá mức độ

Trong y học hiện đại, thoát vị đĩa đệm L4 L5 có thể xác định khá rõ qua hình ảnh học. Tuy nhiên, y học cổ truyền cũng có phương pháp riêng để nhận biết và đánh giá tiến triển của bệnh, dựa trên quan sát, hỏi bệnh và bắt mạch.

3.1. Thăm khám lâm sàng

Thầy thuốc sẽ hỏi kỹ tiền sử đau, tê bì, cảm giác vùng chi dưới. Sau đó kiểm tra vận động, dáng đi, độ co duỗi chân. Dấu hiệu Lasegue thường được dùng để đánh giá chèn ép thần kinh: khi nâng chân thẳng, nếu đau lan xuống dưới đầu gối, có thể nghi ngờ thoát vị đĩa đệm.

Lão hay bảo: “Khám bệnh không chỉ bằng mắt mà còn bằng tai – nghe người bệnh kể, bằng tay – sờ nắn từng chỗ đau, và bằng tâm – đặt mình vào nỗi khổ của người ta.”

3.2. Cận lâm sàng hỗ trợ

Khi cần thiết, bác sĩ có thể chỉ định chụp cộng hưởng từ (MRI) để thấy rõ vị trí và mức độ thoát vị đĩa đệm. Đoạn L4 L5 là vị trí chịu nhiều lực cơ học nhất nên dễ bị tổn thương. Hình ảnh MRI giúp xác định rõ nhân nhầy có thoát ra khỏi bao xơ chưa, chèn ép vào rễ thần kinh nào.

3.3. Phân thể bệnh theo y học cổ truyền

Y học cổ truyền chia thành các thể bệnh để dễ chọn phép trị:

• Thể phong hàn thấp: Đau nhức nặng nề, sợ lạnh, giảm khi chườm ấm, đau tăng khi thời tiết thay đổi.
• Thể khí trệ huyết ứ: Đau nhói như kim châm, từng cơn, vùng thắt lưng cứng, sờ vào đau rõ.
• Thể can thận hư: Đau âm ỉ kéo dài, mỏi lưng gối, tiểu đêm nhiều, sắc mặt nhợt nhạt, mạch trầm tế.

“Mỗi thể bệnh là một biểu hiện khác nhau của sự mất cân bằng trong cơ thể. Không có bài thuốc nào chung cho tất cả. Muốn chữa thì phải tìm đúng gốc gác, điều chỉnh khí huyết, tạng phủ cho hài hòa.” – lời khuyên lão thường chia sẻ với học trò.

4. Phương pháp điều trị y học cổ truyền

4.1. Thuốc uống thảo dược

Trong kho tàng y học cổ truyền, các bài thuốc thảo dược được phối ngũ dựa trên nguyên tắc biện chứng luận trị – nghĩa là xét thể bệnh, xét căn nguyên mà lập phương. Với thoát vị đĩa đệm L4 L5, lão thường thấy các phép trị như: hoạt huyết hóa ứ, bổ can thận, khu phong trừ thấp, thư cân hoạt lạc được sử dụng.

Các vị thường dùng bao gồm ngưu tất, cốt toái bổ, tang ký sinh, đỗ trọng, tục đoạn, quế chi, phòng phong… Mỗi vị có công năng riêng, kết hợp lại theo tỷ lệ để vừa giảm đau, vừa dưỡng gân cốt, hỗ trợ phục hồi đĩa đệm tổn thương. Tùy vào từng thể bệnh mà thầy thuốc có thể thêm bớt cho phù hợp.

“Dùng thuốc cổ truyền không đơn thuần là uống cho hết đau, mà là giúp cơ thể tự điều chỉnh, tự phục hồi. Cũng như chăm cây, phải tưới gốc chứ không chỉ vẩy nước lên lá.” – lão vẫn thường nhắn nhủ vậy với bà con.

4.2. Châm cứu – điện châm – hỏa châm

Châm cứu từ lâu đã được sử dụng để điều hòa khí huyết, giảm đau, giãn cơ và cải thiện vận động. Với bệnh lý thoát vị đĩa đệm L4 L5, các huyệt vùng thắt lưng, chân như Thận du, Đại trường du, Thừa sơn, Ủy trung thường được chọn. Châm cứu giúp khai thông kinh lạc, giảm chèn ép lên thần kinh.

Điện châm là hình thức kết hợp dòng điện nhẹ vào kim châm, tăng hiệu quả kích thích. Hỏa châm là dùng kim nung nóng châm vào huyệt đặc biệt – thường dùng cho thể hàn thấp, lạnh nhiều, đau sâu. Cần được thực hiện bởi người có chuyên môn để đảm bảo an toàn và hiệu quả.

4.3. Xoa bóp – bấm huyệt (Tuina)

Tuina là kỹ thuật xoa bóp kết hợp day, ấn, đẩy, nắn cơ và huyệt đạo nhằm giãn cơ, thông kinh, hoạt huyết. Áp dụng đúng cách sẽ giúp giảm đau, cải thiện vận động và tạo điều kiện để đĩa đệm tự điều chỉnh vị trí.

Lão thường khuyên bà con kết hợp tuina cùng châm cứu để tăng hiệu quả điều trị. Tuy nhiên, không nên tự làm nếu chưa có người hướng dẫn vì sai kỹ thuật có thể khiến đau tăng thêm.

4.4. Chườm nóng – nhiệt trị liệu

Chườm bằng túi muối rang, gừng, ngải cứu hoặc các túi thảo dược có tác dụng tán hàn, hành khí, giảm đau. Ngoài ra, hồng ngoại hoặc điếu ngải cứu đốt ấm các huyệt vùng lưng cũng là cách thông dụng để hỗ trợ điều trị.

Áp dụng đều đặn 1–2 lần/ngày, mỗi lần 20–30 phút có thể giúp bà con thấy dễ chịu hơn, giảm tình trạng tê mỏi và cứng cơ sau khi ngủ dậy hoặc lao động.

5. Hỗ trợ tại nhà và phòng ngừa

Điều trị thoát vị đĩa đệm L4 L5 không chỉ dựa vào thuốc thang hay kỹ thuật mà còn cần sự hợp tác chặt chẽ từ phía người bệnh trong việc điều chỉnh lối sống hàng ngày. Một số lưu ý bà con cần nhớ:

• Chế độ ăn: Nên bổ sung thực phẩm giàu omega‑3, canxi, vitamin D, C (từ cá, rau xanh, ngũ cốc, trứng, nghệ, gừng…) giúp giảm viêm và hỗ trợ gân xương.
• Tư thế đúng: Tránh ngồi lâu, cúi gập lưng đột ngột, nên thay đổi tư thế mỗi 30 phút, dùng ghế có tựa lưng phù hợp.
• Tập vận động nhẹ: Các bài tập giãn cơ vùng thắt lưng – bụng – mông giúp ổn định cột sống, như tư thế con mèo, cầu nhỏ, co duỗi chân trên giường…
• Không tự ý bưng bê vật nặng: Mọi động tác gắng sức đều phải có kỹ thuật, đặc biệt với người từng bị thoát vị.
• Ngủ nghỉ hợp lý: Nên chọn đệm có độ cứng vừa phải, nằm ngửa hoặc nghiêng nhẹ, tránh gối quá cao.

“Giữ lưng cũng như giữ cội – cội khỏe thì cành mới vững, thân mới cao. Dưỡng gân cốt không cần cầu kỳ, chỉ cần đều đặn, cẩn thận trong từng việc nhỏ.”

Lão mong rằng, những chia sẻ này có thể là một ngọn đèn nhỏ, giúp bà con soi đường trong hành trình tự chăm sóc sức khỏe cột sống. Chữa trị là chuyện cần thời gian, nhưng hiểu rõ căn nguyên và biết cách gìn giữ sẽ giúp ta đi đường dài được vững vàng hơn. Nếu có điều gì chưa rõ, bà con cứ mạnh dạn hỏi, lão luôn sẵn lòng giải đáp bằng tất cả tâm huyết của người học nghề thuốc từ gốc dân tộc mình.