Châm cứu giảm đau thoái hóa khớp gối hiệu quả và an toàn

Châm cứu là một phương pháp trị liệu không dùng thuốc, đã được ứng dụng từ lâu đời trong y học cổ truyền. Trong điều trị thoái hóa khớp gối – một trong những căn bệnh mạn tính thường gặp ở người cao tuổi và người lao động nặng – châm cứu không chỉ giúp giảm đau, mà còn góp phần cải thiện khả năng vận động và nâng cao chất lượng sống. Trong bài viết này, lão xin chia sẻ tới bà con góc nhìn y học cổ truyền về nguyên nhân gây bệnh, biểu hiện theo từng thể, từ đó hiểu rõ vì sao châm cứu lại có vai trò đáng kể trong điều trị chứng bệnh này.

1. Bệnh lý thoái hóa khớp gối theo y học cổ truyền (YHCT)

1.1. Căn nguyên: chứng Tý, phong – hàn – thấp kết hợp can thận hư

Theo y học cổ truyền, thoái hóa khớp gối thuộc phạm trù “chứng Tý” – tức là tình trạng tắc nghẽn khí huyết trong kinh lạc, dẫn đến đau nhức, hạn chế vận động. Nguyên nhân gốc là do phong, hàn, thấp xâm nhập vào cơ thể – nhất là khi chính khí suy yếu, vệ khí hư tổn, kinh lạc không được nuôi dưỡng đầy đủ.

Bên cạnh đó, yếu tố “can thận hư” cũng được coi là căn nguyên sâu xa của bệnh. Thận chủ cốt, can chủ cân – khi can thận suy yếu sẽ ảnh hưởng đến chức năng nuôi dưỡng xương khớp. Đặc biệt ở người cao tuổi, khí huyết suy giảm, tạng phủ yếu đi, tạo điều kiện cho phong hàn thấp xâm nhập dễ dàng hơn. Tình trạng này lâu ngày gây ra ứ trệ, hình thành các điểm đau cố định tại vùng khớp gối.

Lão thường khuyên bà con khi thời tiết thay đổi, nên giữ ấm vùng khớp, tránh đi mưa ướt giày tất, hạn chế ngâm nước lạnh lâu để phòng ngừa yếu tố phong hàn thấp làm tổn thương kinh lạc.

1.2. Triệu chứng lâm sàng và phân loại thể bệnh

Tùy vào từng thể bệnh mà biểu hiện lâm sàng có thể khác nhau. Tuy nhiên, điểm chung là người bệnh sẽ có cảm giác đau nhức tại khớp gối, đau tăng khi vận động, giảm khi nghỉ ngơi, kèm theo cứng khớp vào buổi sáng hoặc sau khi ngồi lâu. Một số trường hợp có thể sưng nhẹ, có tiếng lạo xạo khi co duỗi khớp.

• Thể phong hàn thấp tý: đau âm ỉ, nặng nề, lạnh khớp, giảm khi xoa ấm; sợ lạnh, rêu lưỡi trắng mỏng, mạch phù khẩn.
• Thể phong thấp nhiệt: khớp sưng đỏ, nóng, đau dữ dội, hạn chế vận động rõ rệt, kèm sốt nhẹ; rêu lưỡi vàng nhờn, mạch hoạt sác.
• Thể can thận hư: đau âm ỉ kéo dài, mỏi đầu gối, vận động kém linh hoạt, người mệt mỏi, sắc mặt kém; lưỡi nhạt, mạch trầm tế.

Việc phân biệt đúng thể bệnh giúp xác định phương pháp châm cứu phù hợp, chọn đúng huyệt vị và kỹ thuật tác động. Đây là yếu tố then chốt để đạt hiệu quả trong điều trị. Mỗi thể bệnh cần một hướng xử lý riêng, nên bà con không nên tự ý điều trị mà cần có sự thăm khám và tư vấn từ người có chuyên môn.

Lão từng gặp nhiều bà con đau khớp gối kéo dài, dùng thuốc giảm đau mãi không khỏi. Sau khi phân tích thể bệnh, điều chỉnh theo nguyên lý khu phong – tán hàn – trừ thấp hoặc bổ can thận, thì tình trạng cải thiện rõ rệt hơn. Cái cốt lõi là phải “trị đúng tạng, thông đúng kinh”.

2. Cơ chế và tác dụng của châm cứu đối với thoái hóa khớp gối

2.1. Làm thông kinh lạc, lưu thông khí huyết, trừ phong tà

Trong y học cổ truyền, việc đau nhức khớp gối được lý giải là do khí huyết không lưu thông, kinh lạc bị tắc nghẽn bởi phong, hàn, thấp. Châm cứu đóng vai trò như một “chìa khóa” mở thông dòng chảy khí huyết trong cơ thể, từ đó giúp giảm đau, phục hồi chức năng khớp.

Khi châm vào các huyệt đạo như Túc tam lý, Huyết hải, Độc tỵ, Âm lăng tuyền, Dương lăng tuyền… dòng khí được kích thích lưu thông, các chất gây viêm tại chỗ được đào thải ra ngoài, giúp vùng khớp gối trở nên linh hoạt hơn. Một số huyệt xa như Can du, Thận du trên vùng lưng cũng có tác dụng bổ tạng, giúp tăng cường chức năng can thận – là hai tạng liên quan trực tiếp đến xương khớp.

Lão thường ví khí huyết như dòng nước, kinh lạc là những con mương nhỏ dẫn nước đi nuôi dưỡng. Khi mương tắc, nước ứ lại gây thối rữa, sinh ra đau nhức. Châm cứu như người dọn mương, thông dòng để nước chảy lại, hoa lá mới hồi sinh.

2.2. Tác dụng sinh học: giảm đau qua nội tiết và phản xạ thần kinh

Không chỉ có tác dụng theo lý luận của y học cổ truyền, châm cứu còn được lý giải rõ ràng dưới góc độ sinh học hiện đại. Khi kim châm tác động vào huyệt vị, cơ thể phản ứng bằng cách kích thích các đầu mút thần kinh tại da, cơ và mô liên kết. Tín hiệu này truyền về hệ thần kinh trung ương, kích hoạt cơ chế tự điều chỉnh và giảm đau tự nhiên của cơ thể.

Nhiều nghiên cứu cho thấy, châm cứu có khả năng làm tăng tiết các chất dẫn truyền thần kinh như endorphin, serotonin, enkephalin… Đây là những chất nội sinh có tác dụng giảm đau, an thần, cải thiện tâm trạng. Chính nhờ điều này mà nhiều bà con sau khi châm cứu không chỉ giảm đau khớp gối mà còn cảm thấy dễ ngủ hơn, tinh thần khoan khoái hơn.

Châm cứu còn giúp làm giãn các mạch máu tại vùng bị tổn thương, từ đó tăng cường dinh dưỡng tại chỗ, thúc đẩy quá trình tái tạo mô sụn và giảm sưng viêm. Đối với những trường hợp đau mãn tính do thoái hóa khớp gối kéo dài, việc kết hợp châm cứu với xoa bóp bấm huyệt hay vận động trị liệu sẽ mang lại tác động toàn diện hơn.

Lão thường lưu ý bà con rằng: hiệu quả của châm cứu không nằm ở cái kim, mà nằm ở cái lý. Chọn đúng huyệt, phối hợp đúng tạng, đúng thời điểm – ấy mới là cái gốc của trị liệu.

3. Các kỹ thuật châm cứu thường dùng

3.1. Châm cứu truyền thống và điện châm (electroacupuncture – EA)

Châm cứu truyền thống sử dụng kim nhỏ bằng thép không gỉ, tác động trực tiếp vào các huyệt vị. Sau khi châm kim, có thể xoay, vê nhẹ hoặc lưu kim trong 15–30 phút để đạt được cảm giác “đắc khí” – tức là cảm giác tê tức lan dọc theo đường kinh, là dấu hiệu hiệu quả bước đầu.

Điện châm là phương pháp kết hợp dòng điện tần số thấp với kim châm để tăng cường kích thích tại chỗ. Dòng điện nhẹ nhàng này giúp kéo dài hiệu quả giảm đau, đặc biệt phù hợp với các thể thoái hóa khớp gối có cứng khớp, teo cơ do lâu ngày không vận động.

Nhiều cơ sở điều trị hiện nay đang ưu tiên sử dụng điện châm trong phác đồ trị liệu thoái hóa khớp gối. Phương pháp này giúp rút ngắn thời gian lưu kim, tăng hiệu quả giảm đau mà không gây cảm giác khó chịu cho người bệnh.

3.2. Thủy châm, cấy chỉ (nhu châm) và laser châm

Bên cạnh các hình thức châm thông thường, một số kỹ thuật hỗ trợ cũng được ứng dụng trong điều trị thoái hóa khớp gối:

• Thủy châm: dùng kim tiêm đưa một lượng nhỏ thuốc bổ hoặc huyết thanh vào huyệt vị nhằm duy trì kích thích lâu hơn. Kỹ thuật này phù hợp cho những trường hợp đau nặng, đau dai dẳng.
• Cấy chỉ: dùng chỉ tự tiêu (catgut) cấy vào huyệt, tác dụng kéo dài trong 15–20 ngày, giúp kích thích liên tục. Kỹ thuật này giúp bà con tiết kiệm thời gian đến điều trị hàng ngày.
• Laser châm: sử dụng ánh sáng laser cường độ thấp để tác động vào huyệt vị, không gây đau, phù hợp với người sợ kim hoặc có bệnh nền về máu.

3.3. Kết hợp vận động trị liệu và xoa bóp bấm huyệt

Ngoài việc châm cứu, việc vận động trị liệu có vai trò quan trọng giúp phục hồi chức năng khớp gối. Những bài tập đơn giản như nâng gối, đạp xe nhẹ nhàng, kéo giãn cơ đùi trước – sau sẽ giúp cải thiện biên độ vận động và giảm nguy cơ teo cơ.

Xoa bóp bấm huyệt là phương pháp thủ công nhưng có hiệu quả rất tốt nếu thực hiện đúng cách. Việc day bấm các huyệt vị quanh vùng khớp gối như Huyết hải, Lương khâu, Túc tam lý… giúp lưu thông khí huyết tại chỗ, giảm co cứng cơ và tăng khả năng dinh dưỡng cho khớp.

Lão thường dặn bà con: đừng ỷ lại vào thuốc hay châm kim mà quên mất thân thể mình. Tập luyện đều đặn, ăn uống hợp lý, giữ ấm đúng cách – ấy mới là “châm cứu nội tại”, giúp nuôi dưỡng xương khớp mỗi ngày.

4. Hiệu quả lâm sàng được nghiên cứu

4.1. Nghiên cứu “Cận tam châm + Tam tý thang + vận động”

Một nghiên cứu được thực hiện tại cơ sở chuyên khoa cho thấy, phương pháp kết hợp “Cận tam châm” với bài thuốc Tam tý thang và vận động trị liệu đã giúp cải thiện rõ rệt mức độ đau và chức năng khớp gối. Sau 15 ngày điều trị, chỉ số VAS giảm trung bình từ 6 điểm xuống còn 1,3 điểm, đồng thời điểm WOMAC – đánh giá chức năng vận động – cũng cải thiện đáng kể.

Đặc biệt, góc gập gối – chỉ số đo độ linh hoạt – tăng từ 90 lên 112 độ, cho thấy khớp gối bớt cứng, vận động dễ dàng hơn. Những con số tuy khô khan, nhưng phản ánh chân thực nỗ lực và sự tiến triển mà bà con có thể đạt được khi kiên trì điều trị đúng phương pháp.

4.2. Độc hoạt ký sinh thang kết hợp điện châm + tập vận động

Trong một nghiên cứu khác, nhóm bệnh nhân được điều trị bằng điện châm kết hợp bài thuốc Độc hoạt ký sinh thang và hướng dẫn vận động đã đạt hiệu quả cải thiện đau nhức và biên độ vận động vượt trội so với nhóm chỉ dùng thuốc đơn thuần.

Sự phối hợp giữa châm cứu và vận động không chỉ giúp cải thiện tình trạng tắc nghẽn khí huyết mà còn phục hồi chức năng của cơ và dây chằng quanh khớp. Đây là nguyên lý “nội dưỡng – ngoại thông” trong y học cổ truyền: bên trong điều hòa tạng phủ, bên ngoài làm mạnh gân xương.

4.3. Tứ vật đào hồng thang kết hợp điện châm

Một số thử nghiệm ứng dụng bài thuốc bổ huyết như Tứ vật đào hồng thang kết hợp điện châm cho thấy tác dụng tích cực trong việc giảm viêm, giảm sưng và phục hồi chức năng. Sau 14 ngày, chỉ số VAS giảm từ khoảng 5.5 xuống còn 2.6; điểm Lysholm (thang điểm đánh giá chức năng đầu gối) tăng từ 42 lên gần 80 điểm.

4.4. Tổng hợp, so sánh quốc tế

Tại nhiều quốc gia, châm cứu đã được ứng dụng như một phương pháp hỗ trợ điều trị các bệnh lý xương khớp mãn tính. Các tổng quan hệ thống và thử nghiệm ngẫu nhiên cho thấy châm cứu có hiệu quả nhất định trong giảm đau ngắn hạn và cải thiện chức năng vận động, đặc biệt là khi được thực hiện đều đặn và đúng kỹ thuật.

Lão luôn nhấn mạnh với bà con: không có phương pháp nào là vạn năng, nhưng nếu biết cách kết hợp hợp lý giữa y học cổ truyền, vận động và dưỡng sinh, thì sẽ giảm được gánh nặng đau đớn mà không phải phụ thuộc vào thuốc thang lâu dài.

5. Quy trình thực hiện châm cứu và lưu ý cho người bệnh

5.1. Liệu trình tiêu chuẩn

Thông thường, mỗi liệu trình châm cứu kéo dài từ 15 đến 20 buổi, mỗi ngày một lần. Trong đó, điện châm có thể áp dụng liên tục trong 10 – 15 ngày, sau đó nghỉ 5 – 7 ngày rồi tiếp tục nếu cần. Với thủy châm hoặc cấy chỉ, thời gian giữa các lần thực hiện có thể giãn cách 10 – 15 ngày.

Bà con cần lưu ý rằng, điều trị bằng châm cứu đòi hỏi sự kiên trì và theo dõi sát sao. Không nên bỏ ngang liệu trình hoặc tự ý thay đổi phương pháp nếu chưa được tư vấn từ người có chuyên môn.

5.2. Lưu ý an toàn, trường hợp chống chỉ định

Châm cứu là phương pháp an toàn, ít biến chứng nếu được thực hiện đúng kỹ thuật. Tuy nhiên, vẫn cần chú ý một số điểm sau:

• Chỉ thực hiện tại các cơ sở có chuyên môn, người thực hiện phải có chứng chỉ hành nghề.
• Không nên châm cứu ở vùng có nhiễm trùng, vết thương hở hoặc tình trạng viêm cấp tính nặng.
• Người mắc bệnh tim có máy tạo nhịp, phụ nữ mang thai, người rối loạn đông máu cần báo trước với thầy thuốc để lựa chọn phương pháp phù hợp.

Tác dụng phụ nhẹ như bầm tím, đau nhói, chóng mặt thoáng qua có thể gặp nhưng thường không nguy hiểm và tự hết sau vài giờ đến một ngày.

5.3. Kết hợp sinh hoạt và chế độ dinh dưỡng

Bên cạnh trị liệu, bà con cần điều chỉnh sinh hoạt hàng ngày để hỗ trợ quá trình hồi phục:

• Tránh đứng lâu, quỳ gối hoặc leo cầu thang nhiều khi khớp đang đau.
• Duy trì vận động nhẹ như đi bộ, đạp xe tại chỗ hoặc bơi lội để giữ độ linh hoạt.
• Ăn uống đủ chất, chú trọng các thực phẩm giàu canxi, vitamin D, omega‑3 như cá nhỏ, mè, rau xanh, đậu nành…
• Hạn chế thức ăn nhiều đường, dầu mỡ, rượu bia vì dễ làm tăng viêm và tổn thương khớp.

Lão hay nói: thuốc thang như gió đẩy buồm, nhưng buồm có đi xa hay không còn tùy vào người chèo. Giữ thói quen tốt mỗi ngày mới là liều “thuốc” bền vững nhất cho xương khớp.

6. Khi nào nên châm cứu và kỳ vọng hiệu quả

6.1. Giai đoạn bệnh phù hợp

Châm cứu có thể áp dụng từ giai đoạn sớm của thoái hóa khớp gối (độ I, II), khi khớp chưa biến dạng nhiều. Ở giai đoạn này, các triệu chứng thường chưa quá nặng nhưng đã ảnh hưởng đến sinh hoạt. Việc can thiệp sớm giúp làm chậm tiến triển và tránh biến chứng.

Ở giai đoạn nặng hơn (độ III), khi khớp gối bắt đầu biến dạng, việc châm cứu vẫn có tác dụng hỗ trợ giảm đau và cải thiện phần nào chức năng, song có thể cần phối hợp thêm biện pháp điều trị khác.

6.2. Kỳ vọng của người bệnh

Sau 1 – 2 tuần châm cứu đúng liệu trình, bà con có thể cảm nhận cơn đau giảm rõ, vận động dễ dàng hơn. Tuy nhiên, hiệu quả này phụ thuộc vào cơ địa, mức độ thoái hóa và cả sự kiên trì của người bệnh.

Cần xác định rằng châm cứu là liệu pháp hỗ trợ, giúp cơ thể tự điều chỉnh, giảm đau và tăng chức năng. Không nên kỳ vọng quá mức, mà cần kết hợp chăm sóc sức khỏe tổng thể để duy trì kết quả bền vững.

Lão xin nhắn nhủ: bệnh khớp gối như cây bị héo, không thể tưới một lần là xanh. Phải tưới đều, chăm đều, giữ gìn nắng gió thuận hòa – khớp gối cũng vậy, cần kiên trì và thuận tự nhiên để hồi phục bền lâu.